Recydywa saska na tle świadomości narodowej - ZADRUGA

Uważająca się za nacjonalistyczną i w dodatku za nową, jako wyraz tendencji idącej epoki, aktualna myśl społeczno-polityczna tzw. narodowa nie ma za wiele wspólnego ani z nacjonalizmem, ani też z nowością; tyczy się to zarówno jej odłamów umiarkowanych, jak i najbardziej radykalnych. Jej nacjonalizm i istota jej nowości są tak brzemienne w znamiona nadchodzących czasów, tak młode i tak twórcze, jak młodą jest i twórczą wg „odwiecznych prawd” uorganizowana przed trzema wiekami w skończony system kulturowy – nasza ideologia grupy. W stwierdzeniu powyższym, wydającym się zapewne dziś w Polsce, zwłaszcza jeśli chodzi o nastroje młodego pokolenia, co najmniej zbyt śmiałym, można i należy pójść, chcąc dotrzeć do prawdy, jeszcze dalej. I mianowicie. Teraz, gdy ideały polskości są coraz bardziej odczuwane i uświadamiane sobie, gdy coraz to pełniejszego nabierają wyrazu, i gdy pragnienia ich realizacji w formach zbiorowego bytowania coraz więcej potęgują się, to – tym więcej tracą one cechy dynamicznej, twórczej nowości i podobieństwa do nacjonalizmu; w tym większym stają antagonizmie do ducha czasów nowych, tym szybsze powodują zbaczanie Polski z historycznej drogi, na jaką dumnie wkroczyły inne narody. Tak więc, gdy polskość odnosi triumfy, gdy się dynamizuje i odradzają się jej gorąco umiłowane ideały, naród coraz bardziej weksluje na ahistoryczne bezdroża.

Rozplątanie chaosu myślowo-pojęciowego, panującego w dziedzinie polskiej myśli społeczno-politycznej i ujęcia w funkcjonalny związek przyczynowy ogromnego szeregu ogniw z tej sfery zjawisk jest, oczywiście, nie sposób zamknąć w szczupłych ramach jednego artykułu. To też z konieczności ograniczamy się tutaj do bardzo ogólnego tylko zarysu tego zagadnienia, a raczej do pewnego fragmentu, zostawiając jego szczegółowe opracowanie pracy oddzielnej.

W historii ostatnich trzech stuleci Polska, mimo bzdurnej bufonady o swej wielkości, leżącej jakoby w indywidualizmie charakteru narodowego, nie miała właściwie własnej, wyrastającej z głębi etnicznej, nacjonalistycznej myśli w pełnym tego słowa znaczeniu. Pod koniec tego okresu był co prawda jeden moment, w którym choć słabo i na krótko, ale jednak odezwał się głos o tembrze czysto rodzimym. Mamy tu n myśli trzech pisarzy politycznych z przełomu ubiegłego stulecia, a mianowicie: Popławskiego, Balickiego i Dmowskiego.

Narodziny myśli nacjonalistycznej przypadły więc na okres niewoli, ściślej – rzecz charakterystyczna i zastanawiająca, na końcowy jej etap. Jak wytłumaczyć sobie to niezwykłe zjawisko, powstałe właśnie w jak najnierzychylniejszych warunkach? Gdzie i w czym należy szukać jego przyczyn? Z drugiej strony, przecież nacjonalizm, pojęty jako skończony system światopoglądowy jest z gruntu obcy polskiej ideologii grupy. A jednak był on tworem ducha polskiego, ten przebłysk nacjonalizmu. To nie był wpływ pozytywizmu, jak to się tłumaczy „oficjalnie”.

Słabe zakiełkowanie w umysłowości polskiej czysto narodowej myśli nie było przypadkowe, m głębsze podłoże, niżby to się na pozór wydawało. Jest ono wyrazem chwilowego urazu psychicznego, jakiego doznała polskość w XIX wieku.

Zniekształcenie, wynikające z ciągu harmonicznego katolickiej harmonii socjalnej, dokonane w wieku XIX przez inwazję obcych organizmów politycznych na ziemie polskie, zostało scharakteryzowane w poprzednim numerze „Zadrugi” przez Z. Banasiaka w art. pt, „Wiek XIX w Dziejach Polski”. Tutaj zajmiemy się tylko pewnym zjawiskiem marginesowym, szczególnym rysem, który ta inwazja wyryła w zastanej umysłowości.

Pod gwałtownym naporem sił zewnętrznych obraz ówczesnej Polski, jak wiemy, zaczyna się szybko zmieniać. Szeroką falą płynące strumienie obcego, bardziej wytężonego życia burzą martwą toń naszego, nadają mu żywsze tętno i upodabniają do siebie. Potężny zastrzyk gospodarczy nie tylko wzmacnia organizm narodowy, nie tylko ożywia rytm jego życia, ale i budzi lepsze samopoczucie, budzi wiarę w odradzające się siły, w ich żywotność. Przy czym, rażący kontrast dwóch żywiołów, rodzimego i obcego, kontrast dwóch ideologii grup, uderza niektóre, bardziej spostrzegawcze umysły, pobudza je do wysiłku, porównania, sądu, pobudza do refleksji.

Przekształcenie życia polskiego przede wszystkim w stosunkach gospodarczych, aczkolwiek o charakterze zdecydowanie mechanicznym nie pozostało więc też śladu i w świadomości. Z potężnym zabiegiem chirurgicznym idzie w parze i uraz psychiczny.

Równolegle do końcowego etapu tego procesu mamy do zanotowania inny fakt. Na ostatnie lata wieku ubiegłego i pierwsze bieżącego przypada okres spełnienia się, omawianego już na łamach „Zadrugi”, „prawa bytu pokoleń” ⁽³, a więc okres kolejnego ślepego wybuchu ładunku, nagromadzonych do wysokiego napięcia sił witalnych, fizycznych i umysłowych u ówczesnego, męskiego pokolenia. Silna tendencja do wyładowania się na zewnątrz z dna podświadomości wrodzonych popędów twórczych, dynamicznych, zepchniętych tam i tłumionych przez personalistyczny system światopoglądowy też nie pozostała bez wpływu na erupcję, omawianego tu zjawiska. To jest jednak moment już raczej drugorzędny.

Nadwyrężenie zwapniałej skorupy polskości od zewnątrz i lekki ferment wewnętrzny oraz łączący się z tym wzrost sił organizmu narodowego, zapoczątkowały tego ostatniego pracę, wznieciły pragnienia wolności politycznej, pobudziły wolę i mózg do działania w tym kierunku. Chociaż te przemiany duchowe nie były zbyt głębokie, nie sięgały do mechanizmu systemu kulturalnego, to jednak wycisnęły one na nim swe piętno i zostawiły trwałe przez czas pewien, wyraźne ślady. I oto na marginesie podłoża zmąconego światopoglądu, wytryska, zrodzony może z obudzonego atawizmu wąziutki strumyczek pierwocin myśli nacjonalistycznej.

Zjawiska tego nie należy przeceniać. Nie jest to myśl nacjonalistyczna w pełnym tego słowa znaczeniu. Coś w rodzaju sztucznie wywołanej erupcji. Zrodzona raczej w pewnego urazu psychicznego, którego doznał umysł polski pod wpływem zetknięcia się z obcymi mu światami duchowymi; wątła, nie jest wolna od najrozmaitszych wewnętrznych sprzeczności i atmosfery „odwiecznych prawd”. Brak precyzji i konsekwencji, zachwaszczenie personalizmem uderza na każdym kroku. Brak jej polotu i siły jaką daje tylko samorodność, spontaniczność. Nie długi był też żywot tego, n zimne stosunki polskie, półegzotycznego pędu.

Myśl nacjonalistyczna, wyrosła na obcym jej gruncie duchowym od razu znalazła się z nim w ostrym antagonizmie. W przedmowie do drugiego wydania „Myśli nowoczesnego Polaka” żali się autor na polską krytykę, która jego książki na ogół nie zrozumiała, i że się z nią zbyt ostro rozprawiła.

„Obok paru sprawozdań, pochodzących od ludzi bliskich mi duchowo i podzielających przeważnie wypowiedziane tu poglądy, obok jednaj, zdaje się jedynej, miejscami dość ostrej, ale też i wcale bezstronnej krytyki dalekiego mi pisarza, książkę moją spotkały same tylko napaści. (Podkreślenie nasze).

Trochę dalej czytamy znowu: „Nie zatrzymując się nad niesumiennymi zarzutami, którymi mnie ze złą wiarą zasypano, ani nad tymi, które zrodził zbyt pierwotny sposób myślenia, zwrócę tu uwagę tylko na dwa oskarżenia, podniesione przeciw mnie przez ludzi szczerych i prawdziwie miłujących ojczyznę. (Podkreślenia nasze).

Dmowski, nie umiejąc uogólnić tych zjawisk, upraszcza je sobie i przypisuje to walce swoich przeciwników i wrogów politycznych, ba! nawet masonerii. (Patrz przedmowa do czwartego wydania „Myśli” str. XIV; nie rozumie, że ziarno rzucone na jałowy, zwapniały grunt nie może zakiełkować. Opinia godzi się jeszcze na trzeciorzędne i n-to rzędne wady, które wytyka Dmowski Polakom, ale gdy chociażby nawet lekko dotknie już drugorzędnych, gdy ośmieli się pójść jeszcze dalej i rusza ideały polskości, mówiąc na przykład o etyce narodowej, czy przebudowie moralnej, tego jest już za wiele, natrafia na gwałtowną i zdecydowany opór. Opinia staje dęba.

Dzieje myśli nacjonalistycznej w Polsce niepodległej są już całkiem ponure. Wyswobodzona z więzów niewoli polska ideologia grupy dochodzi do głosu i sprawnie zaczyna pracować. „Mamy tu zjawisko rozprężenia się sprężyny, którą w ciągu wieku ściskał coraz bardziej system obcego, wytężonego życia. Gdy nacisk jego ustał, rozpocząć się musiał proces powrotny”, (z art. Banasiaka). Odbywa się więc generalne pranie duchowości zabarwionej i przesiąkniętej trochę obcymi naleciałościami.

Odżywają stare ideały polskości. Dzisiaj nawet młode pokolenie zostało przez nie na wskroś już opanowane. „Ruch polityczny... Ruch Młodych nie przyjął już teorii Dmowskiego o współistnieniu dwóch etyk: katolickiej i narodowej za swoją, nie uznał jej, wreszcie zaś otwarcie odmówił. Postąpiliśmy tak zgodnie z naszym światopoglądem, który jest światopoglądem, wyrosłym z gruntu katolickiego, zgodnie z właściwościami naszej psychiki, która domaga się, by ów światopogląd stanowił jednolitą, harmonijną całość... ⁽⁵

Drugi znowu z głównych ideologów O.N.R.-u, Woj. Wasiutyński o „Myśli Dziejowej Polski” mówi: „Żaden inny naród nie ma możliwości stworzenia takiego typu nowoczesnej, idealistycznej cywilizacji, jak polski. Czystej chrześcijańskiej cywilizacji nie reprezentuje dziś w Europie żaden wielki naród, a może ją reprezentować w nadchodzącej epoce tylko Polska” ⁽⁶

„Polska walcząca w imię katolicyzmu” musi zdobyć i Niemcy i Rosję dla „nowoczesnego chrześcijaństwa. To jest dynamiczny program polityki zewnętrznej państwa polskiego wg Obozu Narodowo-Radykalnego. Ideały Polski jako „Przedmurza Chrześcijaństwa” i „chorążego katolicyzmu” są już właściwie w dziedzinie duchowej zrealizowane.

Można przestudiować całą dzisiejszą ideologię „narodową”, począwszy od Stronnictwa Narodowego, a skończywszy na O.N.R., wszystkie wytyczne, wszystkie programy, wszystkie deklaracje, ale mocno rozczaruje się ten, kto chciałby tam znaleźć, chociaż cień nacjonalizmu. Ziarna istotnego dorobku Popławskiego, Balickiego i Dmowskiego zostały odrzucone, wzięto tylko plewy.

Rozpatrywana w aspekcie przekrojowym ewolucja znajduje swoje potwierdzenie i zarazem dopełnienie w ewolucji duchowej jaką przechodzi sam autor „Myśli nowoczesnego Polaka”. Czytając Dmowskiego z roku na przykład 1903 czy 7-go i z roku 1927, trudno jest po prostu uwierzyć, że to jest jeden i ten sam człowiek. Stanowska pierwszego i drugiego ze sobą diametralnie różne i to wcale nie w kwestiach drugorzędnych, ale w zasadniczych.

Ta ewolucja, a raczej rewolucja duchowa Dmowskiego o tyle jest jeszcze znamienna, że dokonuje się u niego w stosunkowo bardzo późnym wieku, bo już po czterdziestce. (Urodził się w r. 1864). Zdrady i zaparcia się swych męskich ideałów Dmowski wcale się zresztą nie zapiera. W zakończeniu przedmowy do czwartego wydania „Myśli” z r. 1933 przyznaje bowiem otwarcie, że: „...musiałbym napisać nową książkę, gdybym chciał przedstawić swoje dzisiejsze poglądy na wszystkie poruszone tu zagadnienia... tych, którzy chcą sądzić i pisać o moich poglądach w sprawach, które ja zmieniłem, proszę, żeby brali je z moich późniejszych publikacji.”

Na Dmowskim mamy klasyczny przykład, jak potężnym jest oddziaływania na indywiduum ideologii grupy w której kręgu ono się dzieje. Nie należy się też dziś wcale dziwić młodemu pokoleniu, że nacjonalizm jego ideologii jest już całkiem obcy i wrogi. Zjawisko to jest całkiem prawidłowe i naturalne.

Szybkość procesu „recydywy saskiej” w świadomości narodowej dowodzi z jednej strony, jak płytkie i powierzchowne były na niej plamy i wżery, a z drugiej, jak gigantycznych trzeba wysiłków by dokonać dogłębnej zmiany nurtu życia polskiego. Słabym wyobrażeniem miary tego wysiłku mogą tu być, zniwelowane w ciągu niespełna jednego pokolenia rezultaty wiekowej pracy obcych organizmów na ziemiach polskich.

1) R. Dmowski „Myśli nowoczesnego Polaka”, wyd. IV str. 77.
2) tamże str. 84.
3) Patrz nr 2 „zadrugi” z r. ub. art. J. Stachniuka pt. „Rytm buntu pokoleń”
4) R. Dmowski „Myśli nowoczesnego Polaka” Przedmowa do wyd. IV, str. 1.
5) Woj. Kwasiborski: „Myśli o moralnych podstawach polityki narodowej”, mies. „Ruch Młodych”, luty 1936 r. nr 5(2), rok II. Wytyczne programowe.
6) Woj. Wasiutyński „Zadania Polski w świecie”, mies. „R. M.”, czerwiec 1936 r., nr (6)-9, ROK II, wytyczne programowe.
7) R. Dmowski: „Myśli nowoczesnego Polaka”, wyd. IV, str. 260.
8) tamże str. 220
9) tamże str. 222
10) tamże str. 232
11) R. Dmowski: „Kościół, Naród, Państwo”. Obóz Wielkiej Polski. Wskazania programowe. Warszawa 1927, zeszyt V, str. 30.
12) tamże str. 21